χάος

Είναι η αντίληψη για τα πρωταρχικά στοιχεία, που υπήρχαν πριν από τη δημιουργία του κόσμου. Για τους Βαβυλώνιους, τους Αιγύπτιους, τους Φοίνικες, και τους Εβραίους, το πρωταρχικό στοιχείο είναι το νερό. Πραγματικά, σύμφωνα με την Αγία Γραφή (Γένεσις), το πνεύμα του θεού πλανιόταν επάνω από τα σκοτεινά νερά. Στη θρησκευτική ιδεολογία των αρχαίων Ελλήνων αναφέρεται το αβυσσαλέο κενό που υπήρχε πριν από τη δημιουργία του κόσμου (κόσμος = τάξη): αυτό το αντιλαμβάνονταν τόσο ως θεό όσο και ως πρωταρχικό στοιχείο η άμορφη μάζα, που περιλάμβανε τα στοιχεία που έμελλε να αποτελέσουν τον κόσμο (αέρας, νερό, γη και φωτιά), άτακτα ανακατεμένα. Η ιδέα της χαώδους αταξίας γεννήθηκε από την αντιπαραβολή με τον κόσμο που είναι, αντίθετα, κοσμικός, τακτοποιημένος: αν με τον κόσμο δημιουργήθηκε η τάξη, πριν από αυτόν έπρεπε να υπάρχει αταξία. Η διαλεκτική αντίθεση μεταξύ χαώδους και κοσμικού εκφράστηκε διαφορετικά στις διάφορες θρησκείες είτε με τον μύθο (Ησίοδου, Θεογονία, στ. 116 κ.ε.), είτε με την τελετουργία, με συνήθειες (όργια, γιορτές όπως το καρναβάλι), που δημιουργούν μια προσωρινή κατάσταση αταξίας, μια διατάραξη των παραδεκτών κανόνων, από την οποία θα προέλθει η ιερή αποκατάσταση της τάξης, όπως από το χ. ξεπετάχτηκε μια μέρα ο σημερινός κόσμος.

* * *

-ους, το, ΝΑ, και επικ. τ. γεν. χάεος Α

1. μυθ. α) (στην κοσμογονία τού Ησιόδ.) το πρώτο από τα τέσσερα αρχέγονα στοιχεία που δημιούργησαν τον κόσμο και από το οποίο ξεπήδησαν το Έρεβος και η Νυξ, ο Έρως και οι Μοίρες

β) (κατά τον Αριστοτ.) ένας κενός χώρος πάνω από την γη

γ) (κατά τους Στωικ.) το νερό

δ) (κατά την ορφ. κοσμογονία) η δεύτερη αρχή που διέπει τον κόσμο μετά τον Χρόνο

ε) (κατά τον Οβίδιο) αρχική κατάσταση και άμορφη μάζα από την οποία προήλθε η ταξινομημένη μορφή τού Σύμπαντος

2. η κατάσταση τού Σύμπαντος πριν από τη δημιουργία τού κόσμου, το πρώτο στοιχείο τής κοσμογονίας

3. το άπειρο διάστημα, το αχανές, το άπειρο κενό

4. βαθύτατο χάσμα γης, βάραθρο, άβυσσος

νεοελλ.

1. μτφ. μεγάλη σύγχυση, μεγάλη ακαταστασία, αναστάτωση (α. «μετά τις αλλεπάλληλες απεργίες, επικρατεί χάος στις δημόσιες υπηρεσίες» β. «το δωμάτιό του είναι σκέτο χάος»)

2. φρ. «θεωρία χάους και καταστροφής»

(οικον.) μαθηματική θεωρία η οποία αποδίδει τις απότομες και αναπάντεχες μεταβολές τής συμπεριφοράς ενός συστήματος σε ενδογενείς παράγοντες και σύμφωνα με την οποία οι εξωγενείς παράγοντες, όπως ο πόλεμος, οι πολιτικές αποφάσεις κ.ά., εφόσον συντρέξουν, μπορεί, απλώς, να επιτείνουν μια ενδογενώς δημιουργηθείσα ανισορροπία

αρχ.

1. ο περιβάλλων χώρος, η ατμόσφαιρα

2. ο άπειρος χρόνος

3. (συν. μαζί με τις λέξεις ἔρεβος και ὄρφνη) το άπειρο σκοτάδι

4. (γενικά) το σκότος

5. τάφος

6. (στην ποίηση) τα ανοιχτά σαγόνια ενός κροκοδείλου

7. (στους Πυθαγορείους) ονομασία τού αριθμού ένα.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αβέβαιης ετυμολ. Κατά μία άποψη, η λ. χάος (< *χαF-ος) ανάγεται στη συνεσταλμένη βαθμίδα *ĝhәu- τής ΙΕ ρίζας *ĝhēu- «χάσκω, χασμουριέμαι» και συνδέεται με μια σειρά γερμ. και σλαβ. τ. με σημ. «ουρανίσκος», όπως τα: αρχ. άνω γερμ. guomo, goumo (< ΙΕ τ. *ghәu-men, που θα αντιστοιχούσε πιθ. σε έναν ελλ. τ. *χαυμών), λιθουαν. gomurỹs, γερμ. Gaumen. Ανεπιβεβαίωτη, ωστόσο, παραμένει η αναγωγή τής λ. στην ρίζα *ghĕ- τών ρ. χαίνω και χάσκω*, που υποστηρίζεται ήδη από παλιά. Την ετυμολόγησή τής λ., τέλος, δυσχεραίνει κυρίως η σημασιολογική της ασάφεια. Ως προς την αρχική της σημ., έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, όπως: «το άπειρο κενό», «χάσμα, βάραθρο», «κενός χώρος», «ο ατμός, η ομίχλη ως πρώτο στοιχείο τής κοσμογονίας»].